HET AFSCHEIDSPROCES BIJ PERSONAL COACHING
‘Als er wat is, kun je me altijd bellen…’
door Jeroen Hendriksen, Tijdschrift voor Coaching, 2010/6
Inleiding
Het is Oudjaar. Een merkwaardige dag om met een artikel over afscheid te beginnen. Niet voor niets, denk ik, dat ik nu tijd wil voor reflectie en schrijven. Het was voor mij een jaar van afscheid nemen (van mijn werk, van collega’s, van studenten) en het wordt opnieuw een jaar van afscheid nemen (van mijn zieke broer). Ik heb wat met dat thema. Bovendien heb ik niet lang geleden een ‘’afscheidscollege’’ gegeven over afscheid nemen. Dat verhaal, die aantekeningen en de aanvullingen die studenten gaven op mijn voordracht werk ik hieronder uit, met in gedachten –opnieuw- de ervaring met mijn studenten dat ook voor hen afscheid nemen een ondergewaardeerd en graag vermeden onderwerp is. We zijn er met zijn allen gewoon niet goed in… geef een hand, mompel dankjewel en tot ziens en dat was het dan. In dit artikel ga ik op zoek naar het belang van het afscheid nemen bij coaching, gevoed door mijn waarneming en ervaring dat afscheid nemen vaak geen volwaardige plaats inneemt bij het coachen. Ik heb een drietal fases in het proces van afscheid nemen uitgewerkt en voorzien van gedragsalternatieven voor de coach. Tevens heb ik een aantal mogelijkheden uitgewerkt om met behulp van rituelen afscheid vorm te geven. Ik sluit af met een aantal aandachtspunten voor de coach die afscheid nemen wil zien als een ontwikkelingsbevorderende activiteit voor de coachee.
Moeite met afscheid
Onlangs had ik een personal coach in coaching die zijn coachingsvraag als volgt illustreerde: hij (die personal coach) had een coachee die ongeveer een jaar lang in coaching was geweest. In dat jaar was er een goede band gegroeid tussen beiden, ze verstonden elkaar met weinig woorden, herkenden (elkaars) valkuilen, maakten stevige en zinnige wandelingen en erkenden beiden dat ze moeite hadden met het beëindigen van het coachingstraject. Op de dag van het afscheid zei de coach: ‘’Als er wat is, dan kun je me altijd bellen.’’ En dat was Max, zijn coachee, gaan doen. De eerste keer had Max een kaartje over voor een concert, de tweede keer kreeg de coach een uitnodiging voor een receptie van de Rotary, een volgende keer volgde er een langdurig telefoongesprek over een of ander voorvalletje op het werk van Max, enzovoort. Tijdens een vakantieweek van de coach had Max op zijn hond gepast en toen was de bom gebarsten! Max ging rechten ontlenen aan de contacten en als coach vroeg hij zich steeds vaker af of hij nu wel goed omging met Max en of hij niet een rekening moest sturen na zo’n lang telefoongesprek. Maar ja, die hond, daar had Max wel goed voor gezorgd en dat was een prachtoplossing geweest. Maar vrienden…nee, echt niet.
Van een andere collega heb ik het verhaal dat hij een traject met een coachee wilde beëindigen, maar op grote weerstand stuitte. Er moest nog dit geoefend worden en dat uiteengerafeld…Het was echt te vroeg! Mijn collega ging daarin mee. ‘’Het uitstellen van afscheid is op dit moment een patroon in mij,’’ verzuchtte hij, ‘’Ik zit immers zelf in een scheiding. Ik neem steeds ongewild afscheid, van mijn partner, van mijn huis, mijn kinderen en van vrienden. Alles in me verzet zich tegen iets waar ik geen greep op heb, waar ik niet voor gekozen heb.’’ Een goed getimed en duidelijk verwoord afscheid kan heel mooi en indrukwekkend zijn. Ik herinner me Jerry die de voorlaatste keer van onze sessies tegen me zei: “Jij hebt een aantal keren jouw eigen muziek laten horen, nu wil ik je als afscheid laten luisteren naar mìjn muziek.’’ En dat deed hij, minutenlang, inclusief de ontspanningsoefening die ik vaak bij de start van onze sessies aanbood om hem uit zijn jachtigheid te halen. Ik heb genoten van dit cadeau!
Wat is het dat we zo’n moeite hebben om echt afscheid te nemen? De Belgische hoogleraar Mia Leijssen wijst er in haar Gids voor gesprekstherapie (1999-2) op dat zowel therapeuten als cliënten het er zodanig moeilijk mee hebben dat het afscheid nooit tot een goed eind komt. Op deze wijze, zo stelt zij, vermijdt men een van de meest wezenlijke processen waar het leven ons voor plaatst en wordt de kans gemist om dit essentiële onderdeel aan te wenden tot herstel en groei van de cliënt.
Weerstand tegen afscheid
En, als we wel aandacht hebben voor het afscheid, tot welke bewustwording leidt dit? Welke fenomenen kunnen er optreden en welke stappen kunnen we nemen om het afscheid tot een helder proces te maken voor beide partijen? Ik geef een voorbeeld. Ooit kreeg ik een nieuwe baan. Ik leefde er enthousiast naar toe en was haast vergeten dat ik nog van een aantal collega’s afscheid moest nemen, voordat ik al mijn energie in die nieuwe baan ging stoppen. Mijn collega’s waren mij niet vergeten. Ze organiseerden een feestelijke bijeenkomst op een avond dat ik voor mijn nieuwe baan in touw moest zijn! Ik zat er aan vast en realiseerde me pas jaren later dat ik dan misschien zelf geen behoefte had om afscheid te nemen, maar dat anderen die terechte behoefte wel konden hebben. En om eerlijk te zijn: de aandacht en het afscheid deden me ook erg veel goed. Maar dat kon ik pas veel later erkennen. Zo heeft ieder van ons zijn ervaringen met afscheid nemen. Met dat gevoel van weerstand dat ontstaat om afscheid te nemen van collega’s die je in je beleving allang losgelaten hebt, maar ook met die weerstand tegen het afscheid nemen van overledenen, of van een baan omdat je geen werk meer hebt, van je afdeling, van een speciale collega die vertrekt. Eigenlijk hebben we allemaal regelmatig momenten in ons leven die met afscheid te maken hebben, en toch hebben we weinig ervaring in hoe het kan en hoe het goed voelt. Het is opmerkelijk hoe vaak afscheid nemen een thema is bij coaching en er toch weinig aandacht besteed wordt aan het afscheid nemen van de beide gesprekspartners aan het eind van het traject!
Vragen
- Hoe neem je zelf afscheid? (feestje, wisseling van school, werk, collega’s, verhuizing, partner, vriend(in) etc.)
- Wat is je meest indringende afscheid geweest? Probeer je gevoelens terug te halen en te verwoorden.
- Wat heb je gemist bij een van bovenstaande afscheidservaringen? Hoe had je dit afscheid zelf vorm willen geven.
Een ferme handdruk, succes wensen of een dikke zoen kunnen voldoende zijn voor een ogenschijnlijk goed afscheidsgevoel. Maar of zo’n handdruk voldoende is om het proces echt af te ronden, terug te blikken en vooruit te kijken? Je los te maken van je coach? Vast niet! Voor je het weet laat je de kans liggen om het afscheid een plaats te geven in de ontwikkelingsgang van je coachee (en van jezelf). Niet voor niets wordt bijvoorbeeld in therapieland gesteld dat het afscheidstraject één-tiende van de totale tijd beslaat. Dus bij een coachingstraject van zes maal een uur een totaal van 36 minuten. De laatste keer dus minstens een halve sessie en als je op een rij zet wat er allemaal aan de orde kan komen, heb je die tijd ook nodig! Kort samengevat:
- Proces- en productevaluatie
- Vooruitblik; bespreking/afronding actieplan
- Eventuele eindrapportage aan opdrachtgever; wederzijdse verantwoordelijkheden daarbij
- Aandacht voor de onaffe eindjes of openliggende kwesties/blinde vlekken in het traject
- Het persoonlijke afscheid; de wederzijdse betrokkenheid daarbij en de vormgeving hiervan
Collega Max die bij mij in coaching kwam met zijn afscheidsvragen had aan het inruimen van tijd voor afscheid geen aandacht besteed. Dat bleek ook de reden te zijn dat hij het einde van de coachingsrelatie niet duidelijk afgebakend had en zelf de open eindjes liet bestaan. “Bel me maar als er wat is”. Beter had hij kunnen zeggen: ‘’Als je opnieuw een werkvraag hebt waar je mee vastloopt, kunnen we opnieuw een zakelijk gesprek aangaan.’’ Of: ‘’Als er wat is kun je me bellen voor een vervolgafspraak.’’ En mijn collega in scheiding moet niet aan een afscheid beginnen als hij er zelf niet aan toe is. Misschien had hij beter op zijn coachee kunnen vertrouwen die zelf dondersgoed aanvoelde of de tijd voor afscheid daar is of niet. Uit met name de Rogeriaanse literatuur blijkt dat veel cliënten dit heel goed zelf kunnen aangeven (Leijssen, 1999-2).
Verschillen in beleving
Een afscheid is een realiteit. Bij werkgerelateerde personal coaching is het afscheid vaak al een gegeven bij de aanvang van het traject. Een klant krijgt een traject aangeboden van bijvoorbeeld 6 of 10 gesprekken en weet dat het traject eindig is over niet al te lange tijd. Toch kan er in zo’n traject (dat snel 3-5 maanden duurt bij een gespreksfrequentie van 1 x per 14 dagen) een stevige band groeien. Een coach kan heel belangrijk worden, zeker als iemand stuit op emotionele lagen in de vraagstelling of op zingevingsvragen. Men kan denken: zonder mijn coach had ik dit niet kunnen bereiken of kunnen oplossen. Dan komt het aankondigen van het beëindigen van de relatie (de doelen zijn immers gehaald!) als een schok. Deze schrikreactie roept gevoelens van ontkenning, boosheid of (zelf)verwijt op. Het kan niet waar zijn, het is echt nog te vroeg! Is er geen extra budget? Een vervolg moet toch kunnen, ik heb nog zoveel te leren van deze coach! Of: ik had er veel meer uit kunnen halen… Kondig als coach dus niet het afscheid tijdens de laatste twee minuten aan van het voorlaatste gesprek aan, maar doe dat eerder in het gesprek. Dan kunnen de verwarde en verwarrende gevoelens uitgesproken worden, zonder dat ze een eigen leven gaan leiden. Vervolgens komt de fase van onzekerheid. Kan ik het wel zonder mijn coach? Ik moet hem/haar toch nog kunnen contacteren. Ik wil over een half jaar nog een evaluatie! Het is voor de coach en diens klant van belang ruimte te geven aan deze gevoelens. Dan kunnen acceptatie en integratie volgen: het is goed zo, ik kan zelfstandig verder, ik kan mijn eigen stappen zetten, ook zonder mijn coach. Ik ga er op mijn werk iets moois van maken! (toekomstgeoriënteerdheid). Binnen therapie en begeleidingskunde is eerder over afscheid geschreven. De afscheidsfasen van Kübler-Ross (Elisabeth Kübler-Ross, Lessen voor Levenden, ongedateerd, 29e druk) die afgeleid zijn van haar intense ervaringen in de stervensbegeleiding worden vaak aangehaald. Ze bespreekt achtereenvolgens de fasen ontkenning, woede, marchanderen, depressie en aanvaarding. Met name de fase van depressie (terugvallen in oude gedragspatronen en depressieve gedachten) kom ik tegen in coachingstrajecten, zeker wanneer het traject meer op persoonlijke groei gericht was. Herkenbaar zijn in deze fase de groeiende behoefte aan het elkaar weer ontmoeten (de reünie) en het zich opnieuw afhankelijk opstellen ten opzichte van de coach.. Riekje Boswijk onderscheidt in haar boek over ‘’Afscheid nemen’’ (Riekje Boswijk-Hummel, 2002-3) behalve de fasen realiteit en afscheid ook de fase van het rouwen met verschijnselen als het ervaren van eenzaamheid, het zoeken van stilte en spiritualiteit en het open staan voor nieuw leven. In een lichtere vorm zijn hiervan ook verschijnselen terug te zien bij coaching, zoals een nieuwe gerichtheid op eigen groei en ontwikkeling, het kiezen voor wat werkelijk waarde heeft in het leven. Mijn eigen weerstand indertijd tegen het afscheid van mijn collega’s kan ik nu interpreteren als ontkenning en vermijding. Het afscheidsprobleem van de door mij gecoachte collega ligt meer in de onzekerheid waarin hij zichzelf en Max brengt zonder dat deze een plaats krijgt en benoemd wordt door diens coach. Dat is een voorwaarde om tot acceptatie van het afscheid te komen. Duidelijkheid geven tijdens de afscheidsfase is de professionele uitdaging voor de coach. Het voorbeeld van mijn collega die maar geen afscheid kon nemen duidt op het verschijnsel dat ook coaches zelf moeite kunnen hebben met afscheid en er goed aan doen zich dat terdege te realiseren en op zoek te gaan naar een gerichte aanpak, in eerste instantie van zich zelf (ga naar je eigen coach of je intervisiegroep!). Hechten is geen schande; maar ook hier geldt hoe de coach professioneel met zijn of haar eigen gevoelens omgaat. De eerlijkheid gebiedt te zeggen dat niet iedere coachee op aandacht voor het afscheid zit te wachten. Er zijn coachees die zich niet of moeilijk hechten zodat ze ook de pijn van het afscheid niet hoeven te voelen. Het is mij wel eens overkomen dat zo’n coachee de laatste sessie afzegde! Een tweede groep hecht zich langzaam maar zeker en heeft tegen het eind moeite los te komen. Het gesprek over het afscheid kan niet vroeg genoeg beginnen. En tot slot is er de groep die niet kan loslaten. Ze hechten zich snel, maar afscheid nemen wordt verbonden met verlaten worden of afgewezen worden. Zo’n coachee kan jarenlang bij je blijven! De stap naar zelfverantwoordelijkheid is groot en dient structureel ondersteund te worden door een empathische, maar helder confronterende coach.
Afscheidsrituelen
Coaches realiseren zich vaak niet dat het afscheid voor de coachee een unieke gebeurtenis is van groot belang. Men maakt zich los van de steun van deze bijzondere coach die immers zo goed geholpen heeft bij het behalen van het uiteindelijke succes (of de ultieme duidelijkheid, een nieuwe keuze enz.). Voor de coach is het afscheid een van de vele acties die hij of zij onderneemt bij coaching, niet uniek, niet nieuw, misschien niet eens verrassend. Twee heel verschillende gevoelswerelden die tegenover elkaar staan. Goed je even te realiseren! Behalve terugkijken en vooruit kijken is er ook een persoonlijke kant aan het afscheid nemen. De klant wil ècht bedanken, iets geven, een bloemetje of iets symbolisch. En het kan goed zijn dat ook de coach iets geven wil: zijn dankgevoelens om bij deze klant een poosje te mogen meelopen. De vreugde vanwege diens inzichten, de tevredenheid rondom de voortgang, de zorg bij impasses. Onno van der Hart beschrijft in zijn boek ”Afscheid nemen’’ de krachtige werking van symbolen (Onno van der Hart e.a. 1987). Het verbranden van de ‘’knellende banden’’, het weggooien van een oud dossier, het op zijn plaats zetten van de leidinggevende, de pijn begraven, het zijn allemaal symbolische daden om af te rekenen met het oude en energie te genereren voor het nieuwe. Het liefst zoek ik zelf met mijn coachee naar een gezamenlijke vormgeving van dit persoonlijke stuk. Wat past bij de coachee? Een wandeling, muziek, een bos bloemen? Wat past bij mij: een gedicht, een bloem, een speciale steen, een gelukspoppetje? Ieder zoekt zijn eigen vormgeving. Samen verantwoordelijk! Er zijn vele afscheidsrituelen. Ik heb hieronder een aantal op een rijtje gezet (met dank aan mijn cursusgroep). Natuurlijk kan de coach een voorzet geven, maar hij kan zich ook laten verrassen! Wanneer een afscheid echt ingrijpend wordt, kan de coach natuurlijk iets nadrukkelijker sturen in de mogelijkheden van het zoeken van een zinvolle symboliek (bijvoorbeeld als de klant echt iets zou willen begraven).
– wandelen en samen koffie drinken met gebak
– ballon oplaten met afscheidsbriefje eraan
– bezoek aan een museum, expositie, galerie
– samen een afscheidskaart maken
– klein cadeautje geven
– inzichtkaart meegeven (of engelenkaartje)
– boompje planten (zaaien)
– samen gedicht schrijven
– een notitieboekje meegeven om vorderingen te noteren
– parabel meegeven/voorlezen
– samen een tekening maken
– samen zingen
– samen naar een bepaalde plek gaan en een ritueel uitvoeren of de stilte laten werken
– oefeningen doen rond loslaten
– symbool meegeven (steentje, bloem, kaars, kaartje)
– een boekje geven
– een tegeltje maken met een kenmerkend inzicht / foto
– op een kussentje zitten en in stilte ( of met muziek) het afscheid vorm geven
Een heel mooie oefening vind ik de z.g. afscheidsrede van Stefan Covey (De zeven eigenschappen van effectief leiderschap, Amsterdam 2001). Stel je voor: je mag een afscheidsrede houden voor degene die afscheid neemt. De coach schrijft een rede voor de coachee, de coachee schrijft een rede voor de coach. Verplaats je eerst in het hier-en-nu van het afscheid: wat zou je zeggen tegen degene die afscheid neemt. Waarderend, liefdevol, kritisch, ondersteunend. Verplaats je dan in de toekomst, bijvoorbeeld over 5 of 10 jaar. Wat zou je terugkijkend zeggen tegen degene die afscheid neemt? Laat je fantasie en creativiteit werken en je krijgt twee hele mooie speeches. Het bedankt worden werkt voor coach en coachee louterend en los-makend. Een tweede mogelijkheid is het schrijven van een ‘’brief aan jezelf’’. De coachee neemt zich voor om over drie maanden of over een half jaar een aantal resultaten geboekt te hebben. Hij schrijft deze voornemens op in een brief aan zichzelf. Hier kan hij op afgerekend worden! De coach stuurt deze brief eventueel vergezeld van een eigen brief na drie of zes maanden op. De coachee is blij verrast met deze post en kan vaststellen of hij zijn doelen behaald heeft. Aanbevelingen voor de coach Zie de fase van afscheid nemen als een leerfase voor de coachee. Losmaken van de coach en gericht worden op persoonlijke groei en nieuwe toekomstperspectieven is de moeite waard.
1. Stap als coach niet in de reddersrol. Wees geen helpende vader of moeder die wil voorkomen dat de coachee de pijn van het afscheid voelt en onbeschermd terug gaat naar de boze buitenwereld zonder al die wijze lessen van de coach.
2. Leg in het coachingscontract vast na hoeveel sessies de coaching eindigt en onder welke voorwaarden deze eventueel verlengd wordt. Benoem dit duidelijk en zwart op wit. Wees daar tijdens het traject ook steeds helder over.
3. Wees waakzaam op eigen hechtingsbehoefte (op zich zeer menselijk en niet verkeerd). Iets anders is wat je met deze behoefte werkelijk doet. Een vriendschap aangaan maakt een toekomstige coachrelatie wel zeer onwaarschijnlijk.
4. Initieer waar nodig zelf het afscheid. Doe dat tijdig: vuistregel is om minstens ééntiende van de coachingstijd te besteden aan het afscheid. Kondig het afscheid ook tijdig aan (2 of 3 sessies voor het einde).
5. Benoem de resultaten en verbeterpunten van het coachingstraject. Bespreek ook de onaffe eindjes en openliggende kwesties. Zie ook reëel onder ogen dat niet alle problemen op te lossen zijn.
6. Geef zo mogelijk gezamenlijk vorm aan het persoonlijke deel van het afscheid. Bedanken, losmaken en verder gaan is het thema.
7. Onderzoek je eigen ontwikkelingsproces met betrekking tot afscheid nemen met een eigen coach of met je eigen intervisiegroep.
Literatuur
– Riekje Boswijk-Hummel. Afscheid nemen. Loslaten wat dierbaar is. De Toorts, Haarlem, 2002-3.
– Stephen Covey, De zeven eigenschappen van effectief leiderschap, Business Contact Amsterdam/Antwerpen 2001/15.
– Onno van der Hart e.a. Afscheid nemen. Afscheidsrituelen in psychotherapie. Swets & Zeitlinger BV, Lisse, 1987.
– Elisabeth Kübler-Ross. Lessen voor levenden. Gesprekken met stervenden. Ambo, Amsterdam, ongedateerd. Oorspronkelijke uitgave: On death and dying. Macmillan, New York, 1969.
– Mia Leijssen. Gids voor Gesprekstherapie. Elsevier/De Tijdstroom, Maarssen, 1999-2.